Wat is een voedselbos, en hoe maak je er zelf één?

In de afgelopen jaren hebben voedselbossen steeds meer aandacht gekregen als duurzame en veerkrachtige landbouw- en voedselsystemen. In tegenstelling tot conventionele landbouw, waarin monoculturen en chemische bestrijdingsmiddelen overheersen, bieden voedselbossen een innovatieve benadering van landbouw waarbij biodiversiteit en ecologische principes centraal staan. Voedselbossen bootsen de structuur en diversiteit van een jong bos na, en combineren fruitbomen, struiken, kruidachtige planten en bodembedekkers in verschillende lagen om een divers en veerkrachtig ecosysteem te creëren. 

Wat is een voedselbos?

Een voedselbos is een landbouwsysteem dat is geïnspireerd op natuurlijke bossen. Het is een gelaagd systeem van planten dat verschillende vegetatielagen omvat, van de hoge bomen tot de bodembedekkers. In een voedselbos worden planten geselecteerd op basis van hun ecologische functies, zoals voedselproductie, bodemverbetering, bestuiving, schaduwcreatie en biodiversiteitsondersteuning. Door deze diverse samenstelling kan een voedselbos zelfvoorzienend zijn en de behoefte aan kunstmeststoffen en bestrijdingsmiddelen elimineren.

Ontwerpprincipes van voedselbossen:

Voedselbossen worden ontworpen volgens enkele belangrijke principes om een optimaal functionerend ecosysteem te creëren. Deze principes omvatten:

1. Diversiteit: Het streven naar maximale diversiteit in plantensoorten zorgt voor een veerkrachtig en evenwichtig ecosysteem. Door het combineren van verschillende soorten bomen, struiken, kruiden en bodembedekkers, ontstaat er een biologisch rijke omgeving die nuttige insecten aantrekt en plagen op natuurlijke wijze onder controle houdt.
   
   
2. Gelaagdheid: Het ontwerp van voedselbossen maakt gebruik van verschillende vegetatielagen, zoals de hoge kruinlaag, lage kruinlaag, struiklaag, kruidlaag, klimlaag en bodembedekkende laag. Deze gelaagdheid maximaliseert het gebruik van beschikbare ruimte en bevordert een efficiënt gebruik van zonlicht en voedingsstoffen.
   
   
3. Bodemgezondheid: Het behoud en de opbouw van gezonde bodems zijn essentieel in voedselbossen. Door gebruik te maken van mulch, compost en bodembedekkers wordt de bodemstructuur verbeterd, vocht vastgehouden en de vruchtbaarheid verhoogd. Dit draagt bij aan gezonde plantengroei en een veerkrachtig ecosysteem.
   
   
4. Natuurlijke processen: Voedselbossen streven naar het nabootsen van natuurlijke processen en ecosystemen. In plaats van het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen en kunstmest, vertrouwen voedselbossen op biologische bestrijding, natuurlijke bemesting en symbiotische relaties tussen planten en micro-organismen.
   
   
5. Lokale aanpassing: Voedselbossen worden ontworpen op basis van lokale klimatologische omstandigheden, bodemgesteldheid en beschikbare natuurlijke hulpbronnen. Door planten te selecteren die goed gedijen in de specifieke omgeving, wordt de veerkracht en productiviteit van het voedselbos gemaximaliseerd. Een voorbeeldmethode om dit succesvol te volbrengen is eerst één of meerdere jaren observeren welke vegetatie reeds groeit op de bestaande bodem. Om dan deze soorten te vervangen door eetbare soorten uit dezelfde familie. 

Nadelen van voedselbossen:

Hoewel voedselbossen veel voordelen hebben, zijn er ook enkele nadelen en uitdagingen verbonden aan deze vorm van landbouw:

1. Tijd en geduld: Voedselbossen hebben tijd nodig om te groeien en volwassen te worden. Het kan jaren duren voordat ze een aanzienlijke oogst opleveren. Dit vereist geduld van de boer of tuinier.

2. Ruimte: Voedselbossen hebben aanzienlijke ruimte nodig, wat een uitdaging kan zijn in dichtbevolkte stedelijke gebieden of in kleine tuinen. Niet iedereen heeft voldoende ruimte om een voedselbos te creëren.

3. Onderhoud: Hoewel voedselbossen op de lange termijn minder intensief onderhoud vereisen dan traditionele landbouw, is er nog steeds regelmatige zorg nodig. Snoeien, mulchen en zorgen voor een gezonde biodiversiteit vereisen arbeid en toewijding.

4. Kennis en expertise: Succesvolle voedselbossen vereisen diepgaande kennis van lokale ecosystemen, plantensoorten en ecologische interacties. 

5. Concurrentie met inheemse soorten: Sommige voedselbosplanten kunnen concurreren met inheemse plantensoorten, wat ecologische evenwichtsproblemen kan veroorzaken als dit niet goed wordt beheerd.

6. Initiële kosten: Hoewel voedselbossen op de lange termijn kostenefficiënt kunnen zijn, kunnen de initiële investeringen in planten, zaden en bodemverbetering hoog zijn.

7. Selectie van geschikte planten: Het kiezen van de juiste combinatie van planten die goed gedijen in een specifiek klimaat en bodemtype kan een uitdaging zijn. Fouten in plantkeuze kunnen leiden tot verminderde opbrengsten.

8. Oogstzorg: Oogsten in voedselbossen vereist zorg en kennis. Niet alle gewassen zijn op hetzelfde moment klaar voor de oogst, en het kan lastig zijn om de timing juist te krijgen.

Het is belangrijk op te merken dat veel van deze nadelen kunnen worden overwonnen met goede planning, educatie en toewijding. Indien je van plan bent een voedselbos voor professioneel gebruik aan te leggen is het altijd raadzaam om grondig onderzoek te doen en mogelijk deskundig advies in te winnen voordat je een voedselbos aanlegt. 

Voedselbossen in detail:

Een voedselbos bestaat uit verschillende vegetatielagen die in interactie met elkaar gaan en samen een zelfvoorzienend ecosysteem vormen. Hieronder de verschillende lagen van een voedselbos met enkele voorbeelden van toepasbare plantensoorten voor elke laag.

Hoge kruinlaag:

Deze laag wordt gevormd door hoge bomen die de bovenste laag van het voedselbos domineren. Ze bieden beschutting en schaduw, creëren microklimaten en halen belangrijke voedingsstoffen uit de grond.

Volgende soorten zijn toepasbaar voor de hoge kruinlaag:

Alnus glutinosa, Betula pendula, Carya illionensis, Castanea sativa ‘Lyon’,  Juglans regia ‘Broadview’, Juglans regia ‘Buccaneer’, Paulownia tomentosa, Styphnolobium japonicum, Toona sinensis, Sorbus domestica

Lage kruinlaag:

Deze laag bestaat uit kleinere bomen die onder de hoge kruinlaag groeien. Ze dragen bij aan de diversiteit van het voedselbos en bieden vruchten en noten.

Volgende soorten zijn toepasbaar in de lage kruinlaag:
Amelanchier lamarckii, Corylus avellana cv, Malus domestica ‘cv’, Malus sylvestris, Mespilus germanica ‘Westerveld’, Morus alba, Morus nigra, Prunus avium ‘cv’, Prunus cerasifera ‘cv’, Prunus domestica ‘cv’, Pyrus communis ‘cv’, Prunus spinosa, Sambucus nigra, Sorbus aucuparia

Struiklaag:

De struiklaag vormt een belangrijk onderdeel van het voedselbos en bestaat uit diverse bessenstruiken en andere struikgewassen. Deze struiken leveren eetbare vruchten en dragen bij aan de biodiversiteit.

Volgende soorten zijn toepasbaar in de struiklaag:

Acca sellowiana, Arbutus unedo, Aronia melanocarpa ‘CV’, Aronia prunifolia ‘CV’, Asimina triloba, Berberis thunbergii, Calycanthus floridus, Chaenomeles japonica ‘cv’, Chaenomeles speciosa ‘cv’, Chaenomeles superba ‘cv’, Cornus kousa ‘cv’, Cornus mas ‘cv’, 
Decaisnea fargesii, Elaeagnus umbellata, Lespedeza bicolor ‘Yakushima’, Leycesteria formosa ‘cv’, Lonicera caerulea 'Kamtschatica', Lycium barbarum ‘cv’, Poncirus trifoliata, Ribes ‘Josta’, Ribes nigrum ‘cv’, Ribes rubrum ‘cv’, Ribes uva-crispa ‘cv’, 
Rosa canina, Rosa rugosa, Rubus ideaus ‘cv’, Staphylea pinnata, Vaccinium corymbosum ‘cv’, Vaccinium vitis-idaea ‘cv’.

Kruidlaag: De kruidlaag omvat een grote verscheidenheid aan kruidachtige planten, aromatische kruiden en medicinale planten. Deze laag voegt smaak, geneeskrachtige eigenschappen en diversiteit toe aan het voedselbos.

Enkele voorbeelden van planten voor de kruidlaag zijn:

Agastache foeniculum, Agastache rugosa, Allium ampeloprasum , Allium fistuolosum, Allium schoenoprasum, Angelica archangelica, Armoracia rusticana, Campanula latifolia ‘Alba’, Campanula persicifolia ‘Alba’, Campanula persicifolia ‘Coerulea’, Campanula rapunculoides, Campanula rotundifolia, Cardamine pratensis, Chamaemelum nobile ‘Treneague’, 
Cichorium intybus, Crambe maritima, Cynara cardunculus, Cynara scolymus,  
Filipendula ulmaria, Foeniculum vulgare, Foeniculum vulgare ‘Purpureum’, Galega officinalis, Glycyrrhiza glabra, Helianthus tuberosus, Hemerocallis citrina, Hemerocallis dumortieri,  Hemerocallis middendorffii, Hyssopus officinalis, Hyssopus officinalis ‘Aristatus’, Leonurus cardiaca var. Labota, Levisticum officinale,  Melissa officinalis, 
Mentha spicata ‘Marocco’, Mentha suaveolens, Monarda didyma, Origanum laevigatum ‘Herrenhausen’, Origanum ‘Rosenkuppel’, Origanum vulgare,  Petroselinum crispum, Rheum rhabarbarum, Rumex acetosa, Salvia officinalis, Santolina rosmarinifolia, Satureja montana, Symphytum officinale, Thymus citriodorus, Thymus longicaulis, 
Thymus praecox ‘Pseudolanuginosus’, Thymus praecox ‘Purple Beauty’, Thymus pulegoides ‘Tabor’,  Thymus vulgaris, Thymus vulgaris ‘Compactus’, Viola odorata, Viola odorata ‘Konigin Charlotte’, Viola sororia ‘Rubra’

Klimlaag: Klimplanten zijn essentieel voor het benutten van verticale ruimte in het voedselbos. Ze kunnen zich omhoog slingeren en de bomen en andere structuren bedekken.

Voorbeelden van klimplanten voor de klimlaag zijn:
Actinidia arguta ‘cv’, Actinidia deliciosa ‘cv’, Akebia quinata, Humulus lupulus ‘Nordbeau’, Rubus fruticosus ‘cv’, Vitis vinifera

Bodembedekkende laag: De bodembedekkende laag bestaat uit planten die de grond bedekken en concurrentie met onkruid verminderen. Ze helpen ook bij het vasthouden van regenwater en gaan erosie tegen. 

Voorbeelden van soorten voor de bodembedekkende laag zijn:

Fragaria anassa ‘cv’, Fragaria vesca ‘cv’, Galium odoratum,  Mentha piperita ‘cv’, Rubus ‘Betty Ashburner’

Een minivoedselbos aanleggen als particulier, is dat mogelijk? 

Door de opsomming van alle lagen krijg je vast de in indruk dat een voedselbos snel enkele hectares grond zal vragen. Maar ook op kleinere schaal is een voedselbos perfect mogelijk. 

Een voorbeeld voor een stadstuin van 50 m²:

Voorzie voor de kruinlaag 2 fruitbomen naar keuze. Denk hierbij aan appelaars, perelaars, kerselaars, pruimelaars, … Belangrijk hierbij is dat je een keuze maakt van zelfbestuivende soorten als er in de buurt geen bestuivers beschikbaar zijn. Of 2 soorten die elkaar bestuiven.

Voorzie langs de muren van jouw stadstuin een klimlaag. Je kan bijvoorbeeld een druivelaar leiden langs de muren of langs een pergola. Ook de kiwibes kan een plaatsje verdienen in jouw tuin.

Voor de struiklaag voorzie een Prunus spinosa, Ribes nigrum ‘Titania’, Ribes rubrum ‘Jonckheer Van Tets’ en een Sambucus nigra. Wil je het niet te vol, maak dan een selectie van bovenstaande soorten.

Als kruidlaag werk je met vaste planten om wat extra kleur en structuur in te brengen. Bij de onderstaande soorten zorgen witten en blauwe tinten voor een fris geheel: Agastache foeniculum, Allium ampeloprasum ‘Holmense’, Allium tuberosum, Campanula latifolia ‘Alba’, Campanula persicifolia ‘Coerulea’, Monarda fistulosa , Salvia officinalis,
Symphytum officinale, Viola odorata ‘Konigin Charlotte’

In een opvallend hoekje als onderdeel van de vaste planten een blikvanger, Cynara cardunculus. Of als geurverleider tussen grote spleten van tegels een kruipende tijm.

Werk het geheel af met enkele kuipplanten die je op een zonnige terras tijdens de winter kan beschermen tegen vorst, zoals een Poncirus trifoliata of voorzie een kruidenbak dicht bij de keuken met bieslook, peterselie, munt, rozemarijn,…